In 1941 trekt het Duitse leger Kiev binnen. Anatoli Koetznetsov is dan twaalf jaar oud. De soldaten worden als bevrijders beschouwd, troepen die de Oekraïners van de Sovjet-Unie verlossen. Al snel wordt echter duidelijk dat men van de regen in een stortbui is gekomen als de Joden systematisch worden opgepakt en getransporteerd naar de Babi vallei aan de rand van de stad. Daar worden zij in rijen opgesteld en vervolgens gemitrailleerd. Laagje zand erover en de volgende rij is aan de beurt. Het was een van de grootste massaslachtingen van WO-II.
Koetznetsov hield vanaf zijn jeugd dagboeken bij. Als een historicus doet de jongen verslag van de gebeurtenissen, maar hij is woedend. Of, zoals Arnon Grunberg in het voorwoord schrijft:
“Woede is de motor van dit boek, geeft het de hallucinerende energie van een schijnbaar wild geworden paard.”
Opa, die in eerste instantie een groot fan is van Hitler, leest steeds vaker de signalen en wijst zijn kleinzoon Anatoli erop:
“… als er boeken verboden worden, gaat het fout. Dan word je omringd door geweld, angst en onwetendheid. Dan zijn de barbaren aan de macht.”
En barbaren zijn het. Zij verkopen hun handelen onder de term ‘Duits humanisme’, waarop Koetznetsov schrijft:
“Duits humanisme, Assyrisch humanisme, Martiaans humanisme – hoeveel zijn er niet op de wijde wereld? En elk ervan streeft er allereerst naar zo veel mogelijk mensen dood te schieten, het begint en het eindigt met Babi Jars. Babi Jar is het ware symbool van jullie culturen en humanismes.”
Als hij later terugkijkt op die tijd, als hij zijn aantekeningen raadpleegt, legt hij de link met de USSR. Hun lot wijst duidelijk in de richting van een ongekende barbarij op wereldschaal. Hoe profetisch waren die woorden… Meer in het algemeen stelt hij:
“De wereld heeft niets geleerd. De wereld is somberder geworden en wordt steeds meer bevolkt door misleide marionetten, geprogrammeerde halfzachten die met bezielde ogen bereid zijn te schieten op elk doel dat de leiders hun aanwijzen, elke grond te vertrappen waarheen ze gestuurd worden, om het maar niet te hebben over de wapens die ze in hun handen hebben.”
“Als de beschaving nu in gevaar is, als ze gedoemd is te degenereren of te verdwijnen, dan gebeurt dat met de enthousiaste ondersteuning van goedgelovigen. Vandaag lijken ze me gevaarlijker dan hun onbeschofte leiders, want zij zijn de uitvoerders. Hun aantal groeit deprimerend snel, en aan de horizon doemen al Babi Jars, Auschwitzen en universele Hiroshima’s op zoals we zelfs in onze stoutste dromen niet hebben gezien.”
Dat schreef hij nota bene in 1969. Deze lijn kun je doortrekken naar de polarisatie van onze tijd, naar het populaire populisme met als enige agendapunten angst zaaien en zondebokken zoeken. Met het ontkennen van (wetenschappelijk vastgestelde) feiten en slechts belang hechten aan ‘ervaringen’ en ‘gevoelens’. Niet alleen in Hongarije of de VS, ook in België en Nederland of, zoals Koetznetsov schrijft, de wereld.
Na de ‘bevrijding’ door de Sovjet-Unie werd het Oekraïense volk wederom geknecht. Het lot van de Joden kon de Russen geen lor schelen. In de periode 1948 – 1953 was er zelfs sprake van staatsantisemitisme.
Tijdens een politieke reis naar het Verenigd Koninkrijk in 1968 wist Koetznetsov asiel aan te vragen. Zijn gecensureerde manuscript Babi Jar, dat in 1966 in de Sovjet-Unie was verschenen, werd in 1970 opnieuw uitgebracht, nu ongecensureerd. Dat is de basis van deze Nederlandse uitgave.
Tot slot de woorden waarmee de auteur het boek in 1969 afrondt: “Ik wens jullie vrede. [En vrijheid.]”
