De Joodse auteur Louis Begley werd in 1933 geboren in Stryj, in het toenmalige Polen. Tegenwoordig behoort het bij Oekraïne. Hij was de zoon van een vooraanstaand arts en groeide de eerste jaren van zijn jeugd op in weelde. De situatie veranderde nadat de Russen vanwege het Molotov-Ribbentroppact Polen waren binnengetrokken. Zijn vader, David Begleiter, werd in 1941 geïnterneerd in een gevangenkamp in Oezbekistan. Vervolgens trokken de nazi’s Polen binnen, die de Russen terugdrongen. De semi-autobiografische roman Wartime Lies (1991) was Begley’s debuut, waarmee hij belangrijke internationale prijzen in de wacht sleepte.
Het verhaal
Het leven lacht de jonge Joodse Maciek (1933) toe. Als zijn vader wordt afgevoerd naar Rusland en de nazi’s daarna Polen veroveren, is de jongen echter getuige van pogroms die plaatsvinden: er wordt op Joden gejaagd, ouderen worden op straat doodgeschopt of -geslagen, voor kinderen heeft men evenmin mededogen. De katholieke Poolse bevolking juicht de komst van de Duitsers toe en neemt enthousiast deel aan de jacht op hun voormalige buren. Zijn beeldschone tante Tania neemt Maciek onder haar hoede en zij duiken onder.
“Her body could never be close enough to mine; she was the fortress against danger and the well of all comfort…”
Dankzij hun enigszins Arische uiterlijk, weet Tania valse persoonsbewijzen te organiseren, waarin zij doorgaan als katholieke Polen. Voortaan gaat Maciek door het leven onder de meer Poolse naam Janek. In plaats van een eigen kamer in de luxe woning van zijn ouders slapen hij en Tania in achterkamertjes van huizen zonder enige vorm van sanitair. Ten gevolge van Tania’s good looks, voorkomendheid en uitstekende talenkennis verbetert hun positie periodiek, bijvoorbeeld dankzij de vriendelijke Duitser Reinhard (die dat met zijn leven moet bekopen). De elfjarige Janek wordt in die tijd (on)regelmatig onderwezen door verschillende vrouwelijke passanten aan wiens borst hij zich graag warmt, ook letterlijk.
Op zoek naar Macieks/Janeks grootvader reizen zij door het land en glippen de twee iedere keer door de mazen van het net, maar op zeker moment komen zij er niet onderuit zich daadwerkelijk als katholieken te gedragen. Als Janek van de priester verneemt dat eenieder die zich niet aan de tien geboden houdt in de hel zal belanden, raakt hij in totale verwarring, in conflict met zichzelf. Tenslotte is hij een fraudeur.
Vanaf de tijd dat de Duitsers meer weerstand aan het Oostfront ondervinden, treden zij nog repressiever op. Om het minste of geringste word je opgepakt, hele massa’s mensen worden weggevoerd. De begeleiding van die transporten en de bewaking worden overgelaten aan Oekraïners. Dat zijn werkelijk beesten die gruwelijke lijfstraffen uitdelen en naar willekeur vrouwen verkrachten. Sadisme lijkt uitgevonden door die lui.
In het voorjaar van 1945 wordt Polen bevrijd door de Russen. De voorste troepen zijn berucht om hun wandaden. Nadat de oorlog is beëindigd is er allesbehalve sprake van vrijheid: nu storten de katholieke Polen zich op de Joden die de gruwelen hebben overleefd. Opnieuw zijn er pogroms en moeten Maciek en Tania vrezen voor hun leven.
Nawoord
In werkelijkheid ondernam Begley de barre tocht met zijn moeder in plaats van met zijn tante. In 1946 vluchtte het gezin – illegaal – naar de VS, waar Begley in 1954 afstudeerde aan Harvard. In het nawoord beargumenteert de auteur waarom je Wartime Lies niet als autobiografie moet zien, ook al is de roman gebaseerd op historische feiten en persoonlijke ervaringen. Wartime Lies is een verhaal dat iedereen zou moeten lezen.
